Nhắc đến Tây Giang, người ta nghĩ đến Đỉnh Quế với mây mù bao phủ quanh năm, được mệnh danh là Sapa của Quảng Nam, hay Thác R’Cung trắng xóa, biểu tượng cho linh hồn bất diệt của người đồng bào Cơ Tu. Nhưng thật thiếu sót nếu không đề cập đến cơm lam thịt nướng, món ăn truyền thống có tự bao đời, đến nay vẫn được lưu giữ một cách trọn vẹn, trở thành một nét văn hóa mang đậm bản sắc dân tộc.
Nhiều gia đình dùng ống tre để nấu cơm, nấu canh và dùng cho cả việc nướng thịt. Đồng bào Cơ Tu thường nấu nhiều cơm lam để ăn và đãi khách. Cơm lam (aví hor) hay cơm nếp lam (koo đép) là món ăn được ưa thích bởi gạo tẻ hoặc gạo nếp được nấu trong ống nứa. Có thể nói cơm lam Tây Giang ngon hơn hẳn các loại cơm lam khác mà chúng ta đã gặp, vì gạo ở đây được lấy từ một loại lúa thơm truyền thống của đồng bào Cơ Tu, đó là gạo Prong dùng để nấu cơm và gạo Xương dùng để nấu xôi; loại gạo này rất thơm, dẻo và rất ngon.
Để làm được một ống cơm lam, ống thịt nướng ngon phải rất kỳ công tỉ mỉ. Từ cách chọn tre sao cho không cụt ngọn, tre không non quá cũng không già quá, vì già quá tre không có nước, cơm sẽ khô; còn non quá nuớc nhiều, cơm nhão. Ống tre sau khi chặt xong phải rửa lại bằng nước suối cho sạch sẽ và chọn thêm một vài lá chuối non để làm nắp đậy.
Trước khi nấu cơm lam, đồng bào thường ngâm cho gạo mềm và sau đó cho vào từng ống một, lấy lá chuối non nút lại thật chặt và đặt trên bếp lửa đang cháy to. Ngồi bên bếp lửa, cầm ống nứa trở qua trở lại thì ống nứa bắt đầu sôi lên và chín dần. Sức nóng của lửa làm cho hơi nước sôi lên, toả mùi thơm ngát.
Trước khi mang ra đãi khánh, các ống cơm lam đều được chẻ bỏ bớt phần cật nứa bên ngoài cho sạch, chỉ để lại phần lõi bên trong. Người ăn có thể cầm cả ống cơm lam tách phần nứa còn bám vào để lấy cơm ăn hoặc có khi chủ nhà cắt thành từng khúc để mời khách. Tuy nhiên, khi ăn cơm lam khách tự bóc sẽ thú vị hơn. Bóc làm sao để vẫn giữ được lớp vỏ lụa trắng mỏng manh của cây nứa thì mới cảm nhận hết chất thơm ngon, dẻo ngọt của xôi nếp.
Nói đến cơm lam chúng ta không thể không nói đến món ăn thường đi kèm món là thịt nướng. Theo đồng bào Cơ Tu, nơi đây có rất nhiều cách nướng thịt, nhưng chung quy lại thì có hai kiểu nướng thịt. Khi nướng thịt gà, thịt sóc, thịt chuột… thì nướng trực tiếp trên bếp than củi nguyên con bằng cách mổ ra, dùng 3 que tre xiên theo hình rẽ quạt rồi cắm dựng bên bếp than, khi chín ăn đến đâu xé đến đấy.
Đối với thịt thịt heo, thịt bò hay các món thịt từ rừng như thịt heo rừng, ếch, cá… thì thái miếng ướp gia vị rồi nhồi vào ống tre, nút bằng ruột lõi cây chuối, dựng quanh bếp than củi. Nước thịt được giữ lại trong ống tre, nước từ lá chuối non ăn vào ngọt lịm cùng với hương vị rượu cần thì tuyệt tác vô cùng, đậm chất đồng quê dân dã. Dù có nhiều món ăn được “sáng tạo” kết hợp với ống tre, song có lẽ ngon và tiêu biểu hơn hẳn phải kể đến món thịt heo cỏ, món ếch đá nướng ống tre.
Gọi là nướng nhưng nếu bạn không được nhìn tận mắt quá trình chế biến, sẽ nhầm tưởng đây là món hấp. Đơn giản vì sau khi nướng, nguyên liệu và thực phẩm bên trong ống tre vẫn giữ được vẹn nguyên vị ngọt, mềm, chẳng khác nào món hấp vậy. Đây được xem là đặc trưng của món ăn này và những món này dùng chung với chén rượu cần, hay sang hơn là dùng với rượu Bakích thì tuyệt.
